Найруулагч, зураач С.Мягмартай Кино урлагийг дэмжих тухай хуулийн хэрэгжилтийн талаар ярилцлаа.
-Арваад жил яригдсан Кино урлагийг дэмжих тухай хууль батлагдаад багагүй хугацаа өнгөрлөө. Уран бүтээлчдийн хүсэн хүлээж байсан хууль биз. Үр дүн ярихад тохирсон хугацаа болов уу?
-Монголын киночид, уран бүтээлчид, урлаг соёлынхны хувьд 2021 оны долдугаар сарын 3-нд батлагдсан Кино урлагийг дэмжих тухай хууль бол эрх чөлөөний хууль байсан юм. Хэн чөлөөтэй нь сэтгэж, хэн өөрийнхөөрөө амьдрахыг хүссэн хүмүүст дэмжлэг болохоор, нөгөө талаас оюун санааных нь хувьд эрх чөлөө олгосон сайхан хуулийг одоогоос 14 сарын өмнө баталжээ. Товчхондоо энэ хууль бол манай оюуны ертөнцөд хувьсгал болсон хууль. Учир нь олон нийтийн удирдлага буюу ард түмнээсээ сонгогдсон төлөөллөөс бүрдсэн Үндэсний кино урлагийн зөвлөлтэй болж, тэр зөвлөл нь кино урлагийнхаа бүх асуудлыг ярилцаж шийддэг. Шийдвэр нь тогтоолоор хэлбэржээд явахаар заасан байв. Зөвлөл нь хуулийн дагуу 11 хүний бүрэлдэхүүнтэй байх ёстой. Хууль батлагдаад 2022 оны нэгдүгээр сарын 1-нээс хэрэгжиж эхэлнэ. Ингэхдээ хуулийг дагалдан гарах дүрэм журам, кино урлагийн зөвлөлийн бүрэн эрх, шийдвэрлэх асуудлууд, кино сан, киноны буцаан олголтын тухай, гадаад харилцаа болон дотоодын сургалт зэрэг том дүрэм журам мөн энэ хугацаанаас өмнө бэлэн болсон байх ёстой гэж УИХ-ын чуулганы протоколд тэмдэглэгдэн үлдсэн. Ингээд нэгдүгээр сарын 1 болсон. Ажил эхэлдэггүй ээ.
-Зөвлөл байгуулагдаагүй хэрэг үү?
-Тэр өдрөөс эхлээд хууль зөрчигдөж эхэлсэн. Энэ хугацаанд Соёлын яам, түүний удирдлага хууль зөрчсөн гэсэн үг. Хуулийг дагалдан гарах дүрэм журмыг Засгийн газраар оруулж батлуулаагүй. Ингээд гуравдугаар сар гарч байж сая нэг журмаа боловсруулж Засгийн газраар батлуулсан. Гэтэл өнөөх тогтоол нь дахиад л өнөөдрийг хүртэл хэрэгжээгүй байна. Яахав, зөвлөл байгуулагдсан. Гэвч ажиллах нөхцөл нь бүрдээгүй. Уг нь түүнийг нь Соёлын яам бүрдүүлэх ёстой юм. Соёлын яам буюу түүний удирдлага болох Ч.Номин сайд ажлаа хийж мэдэхгүй байна. Төрийн алба хашиж мэдэхгүй байна. Харин төмс тараах, шоудах, гаднаас хэрэгтэй хэрэггүй хүн урьж Ерөнхий сайдтай уулзуулах, киноны тухай гоё үлгэр ярих, фестивалиудаар хамт олноороо зугаалах ажлуудыг л сайн хийлээ.
-Хууль нь батлагдчихлаа. Журам нь гарчихаж. Хэрэгжүүлэхэд юу нь болохгүй байна вэ?
-Хуулийг хэрэгжүүлэх үүрэг Соёлын яамных шүү дээ. Энэ хуулийг хэрэгжүүлэх амин сүнс нь Зөвлөл. Гэтэл зөвлөлөө бүр наймдугаар сарын 25-нд л байгууллаа. Хууль хэрэгжиж эхэлснээс хойш найман сар 25 хоногийн дараа зөвлөл бий болсон гэсэн үг. Угтаа зөвлөл байгуулагдаад ажлын хэсгээ байгуулж, даргаа сонгох ёстой байв. Энэ процесс явагдаагүй. Өнгөрсөн хугацаанд хуурамч зөвлөлийг ажиллуулсан байна.
-Ч.Номин сайд уу?
-Хуулинд Киноны зөвлөл нь ажлын албаа байгуулж ажиллана гээд заачихсан. Бүх шийдвэрийг Зөвлөл л гаргах эрхтэй. Гэтэл Зөвлөлийн бүрэн эрхийг наймдугаар сарын 25 хүртэл Ч.Номин ганцаараа эзэгнэсэн. Маш их мөнгө зарсан. Зөвлөл өөрөө байгуулах ёстой ажлын албыг Ч.Номин сайд тушаал гаргаж байгуулаад даргыг нь томилсон байгаа юм. Хүмүүсийг нь ч томилсон бололтой. Нэг ёсондоо хуулиар Киноны зөвлөл хийх ёстой ажлыг Ч.Номин өмнөөс нь тушаал гаргаж, өөрийн хүмүүсээ оруулаад улсын мөнгийг үрэн таран хийсээр яваа гэсэн үг. Өөрөөр хэлбэл, Ч.Номин сайд Ерөнхий сайдыг, Засгийн газрынхныг, УИХ-ын гишүүдийг хууран мэхлэх ажлыг л хийлээ. Хажуугаар нь хувийн компанийнаа төмс лууванг тарааж, телевиздээ мөнгө өгч шоу зохион байгуулах, нэвтрүүлэг хийлгэх жишээтэй.
Ингээд бид Кино урлагийн зөвлөл гэдэг хөөсөн дээр суусаар өнөөдрийг хүрлээ. Арай ядан наймдугаар сард байгуулагдсан Киноны зөвлөл маань өнөөдрийг хүртэл нэг ч тогтоол гаргаагүй. Соёлын яам гадны кино фестивалиудаар явж Киноны хуулийг сурталчилж байна гээд байгаа. Энэ ажлыг чинь Зөвлөл хийх ёстой юм. Энэ бол төрийн албанд ажиллаж үзээгүй хүн сайд болсны гай. Төрийн албанд ажиллаж үзээгүй хүнийг сайд болгосны гай. Шинэ тутам байгуулагдсан яам маань дөрөв тавхан хүнээс бусад нь бүгд шинэ. Хууль дүрэм, төрийн албаны ёс жаяг мэддэг хүн тун цөөхөн. Тэр битгий хэл Соёлын яамны Хуулийн хэлтсийнхэн тогтоолын төсөл дээр хууль давсан заалт оруулсан. Тэрийгээ хулгайгаар хийсэн. Засгийн газар мэдэхгүй баталсан.
-Тодорхой баримттай ярихгүй юу?
-Кино урлагийн зөвлөлийн дарга нь төрийн албан хаагч байх бөгөөд сонгон шалгаруулалтаар тодруулна гэж заасан. Гэтэл сонгон шалгаруулалтыг өнөөдөр хүртэл зарлаагүй гэдгийг та миний ярианаас ойлгосон байх. Зөвлөлийн дарга сонгогдоогүй байхад Ч.Номин Ажлын албыг байгуулаад даргыг нь тавьчихсан. Тэр даргаар нь Зөвлөлийг удирдуулахаар болсон үйлдлийг нь хэлээд байгаа юм. Энэ бол санаатайгаар гэж би бодож байгаа, гэхдээ санаандгүй байж магад.
Ер нь манай төр засгийн томилгоонууд тодорхой газруудад аваачиж байгаа хүмүүс төрийн албан туршлага байхгүй, намын гишүүн, эсвэл сонгуульд идэвхтэй ажилласан хүмүүс, урлаг соёлын одуудыг “Надад сайн байсан шүү” гээд сайд нар нь хоорондоо наймаалцаж байгаад тавьчихдаг болжээ. Ч.Номинг сайдаар томилогдоход Х.Баттулга Ерөнхийлөгч арын хаалгадчихсан л гэж би боддог. Монгол түмэн бүгд харсан. Сайд Ч.Номин Ерөнхийлөгчтэй уулзах үед Х.Баттулга “Аав чинь сайн уу” гэж асуусан. Бид бүгдээрээ сонссон. Тэр бол мөнгөө нэхсэн үг байсан. Эсвэл мөнгөө авсан, баярлалаа гэсэн үг байсан. Ердөө л энэ. Хаа хамаагүй, зүгээр нэг телевиз удирдаад хэдэн шоу хийсэн охин гэнэт үсэрч гарч ирээд төрийн өндөр дээд албан тушаалд очно гэдэг юу гэсэн үг вэ. Тэр тусмаа урлаг соёлын салбарт. Х.Баттулга Ерөнхийлөгчийн үгийг би сонсоод “За энэ нэлээд хэдэн тэрбум төгрөгөөр тавигдсан хүүхэн байна даа” гэж бодсон. Хүмүүс ч тэгж бодсон. Дараа нь томилогдох үед нь УИХ-ын чуулган дээр гишүүд асуулт тавьж байхад гараа халаасандаа хийчихсэн зогсож байсан шүү. Энэ бол төрийн албаар дамжаагүйн гай. Ийм олон гайнуудыг энд тэнд тавьснаас болж өнөөдөр манай хөгжил, бидний амьдрал муудлаа. Ингээд харахаар монгол хүний оюун санааны хөгжил, монгол хүний соёлын хөгжил маш дорой боллоо. Ерэн онд ардчилсан хувьсгал гарч ирж, анхны Үндсэн хуулиа баталж байх тэр үед монголчууд их гэгээлэг байсан юм. Одоо бүр намагт шигдчихлээ. Уран сайхны боловсролын талаар юу ч байхгүй боллоо, урын сангийн талаар бүр ярихгүй. Утга зохиол ч хэрэг дээрээ цөөхөн хэдэн зохиолчийн нуруун дээр явж байна. Бид социалист реализмаасаа гарч чадахгүй байна.
-Уг нь салах гэж л хууль эрх зүйн орчинтой болсон гэж олон нийт ойлгож байгаа?
-Киноны хууль яригдаад 10 жил болсон шүү дээ. Соёлын хууль ч тэр. Зохиогчийн эрхийн хууль ч адилхан. Ч.Номин бол зүгээр үргэлжлүүлсэн хүн. Шинээр бий болгочихсон юм биш. Соёлын яамны бас нэг аюултай зүйл бол нөгөө муу уран бүтээлчдэд шагнал амлаж эхэлсэн. Гавьяат, СТА гэх мэтээр.
Засгийн газар муу ажиллахаар, Засгийн газар сайд нараа муу сонгохоор амьдрал шууд шалан дээр унадаг. Тийм ч учраас өнөөдөр бидний амьдрал муу байна. Түүнээс гарахын тулд ажлын байр, эрх мэдлийг хувааж эхэлдэг. Нэг хуваагдсан хүн нь манай Соёлын сайд болчихлоо. Хөөрхий амьтан мэдэхгүй явж байтал гэнэт аав нь дуудаж ирээд “Чи Соёлын сайд болоодох. Аав нь аргална аа” гэсэн юм байгаа биз. Нөгөөх нь баярласандаа төмс бариад гүйсэн шүү дээ. Үнэхээр гутарч байна. Кино урлагийн төлөө 10 жил бид үзэлцэж хоорондоо маргалдаж байж гарсан үр дүн нь өнөөдөр ийм дүр төрхтэй байх гэж. Энэ бол аюул. Хууль хэрэгжихгүй 11 сар боллоо. Тиймээс би Ч.Номин сайдыг, түүний Хууль зүйн хэлтсийг, Соёлын яамыг тэр чигээр нь хуулийн өмнө аваачина. Ямар ч тогтоол шийдвэргүй, хуульд заасан Үндэсний зөвлөлийг ажиллах орчныг бүрдүүлээгүй хэрнээ нэрийг нь барьж улсын хөрөнгийг үрэн таран хийж байна.
-Та бүхэн энэ асуудлаар Ч.Номин сайдтай уулзаж үзсэн үү. Ямар байр суурьтай байх юм?
-Энэ Засгийн газар, энэ үеийг эзэгнэж байгаа эрх баригч нам маань улс төрийн соёлгүй бөгөөд эрх дураараа “Намайг хэн хэлэх вэ” гэсэн ааш араншинтай айлын эрх хүүхэд шиг болчихож. Томилгоон дээр төрийн албаны ямар ч хяналт шалгалтгүй, төрийн албаны сонгон шалгаруулалтгүй, хувь хүний өөрийнх нь оюун ухаан алга болчихож. Жишээ нь, Соёлын яамны энэ асуудлыг ярьж, хууль өнөөдрийг хүртэл хэрэгжихгүй байгааг Улсын Ерөнхийлөгчийн зөвлөх байсан хүнтэй хэлэлцэхэд л нөгөө зөвлөх маань “Соёлын яамны асуудал юм бол Баатартай л ярьчих л даа, та. Таны шавь биз дээ” гэж байх жишээтэй. Би яахаараа Соёлын яамны асуудлыг өөрийнхөө жаахан тэнэг, тэгээд авьяастай шавьтайгаа ярих ёстой юм. Би Баатарыг мэднэ ш дээ, хууль мэдэхгүй гэдгийг нь.
Уржигдархан МАН-ын нэг нөхөр телевизээр ярьж байна. “Бид эхлээд намынхаа хүнийг тавьчихаад хэл ам гарч, гэмт хэрэгт орооцолдвол намаасаа хасч байгаа” гэнэ. Засгийн газар чинь мэргэжлийн байгууллага биз дээ. Эдийн засаг, эрчим хүч гээд олон мэргэжлийн хүмүүс ажиллаж байгаа. Тэнд нэг хэлтсийн дарга тавихад хаа хамаагүй намын гишүүн, сонгуульд сайн оролцсон, тэрний хамаатан, энэний хүүхэд тавих хэрэг үү. Тэгвэл МАН-ын хүүхдүүд, хан хөвгүүд нь удирдаж эхэлсэн юм биш үү. Намаасаа хасна гэдэг асар том шийтгэл гэнэ. Мэргэжлийн хүнийг нь тавиад сайн ажиллуулаарай гэж бид МАН-ыг сонгосон болохоос хүүхдүүдээ сайн ажиллуулаарай гэж сонгоогүй.
Б.Энхзаяа. Өдрийн сонин.
